Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά
Τα διαβατήρια έθιμα που θα στερηθούμε φέτος
Της Ματίνας Τσικριτζή Μόμτσιου
Τα έθιμα και οι εκδηλώσεις του λαϊκού πολιτισμού είναι πολύ σπουδαίο κομμάτι της ζωής μας. Πολύ σπουδαιότερο από όσο συνειδητοποιούμε εμείς οι μη ειδικοί. Χρειάζεται να γίνει κάτι εντελώς απρόσμενο και να ακυρωθεί η τέλεσή τους για να το νιώσουμε στο πετσί μας.
Ακόμη πιο ριζωμένα στην συλλογική μας μνήμη και στο τρόπο που πορευόμαστε σαν κοινωνία είναι τα διαβατήρια έθιμα. Απολύτως απαραίτητα για τη διατήρηση του κοινωνικού ιστού αλλά και της ατομικής ισορροπίας του κάθε ανθρώπου που τον συναποτελεί.
«Διαβατήρια έθιμα» ή «έθιμα διάβασης», ονομάζονται αυτά που σηματοδοτούν το «πέρασμα» από μια κατάσταση σε μια άλλη και συνδέονται με αλλαγές και στα επίπεδα του χρόνου και του χώρου. Απολύτως ουσιαστικά για τη ύπαρξη της κοινής ζωής μιας και. λειτουργούν ως μηχανισμοί που συνδέουν τα άτομα μιας κοινωνίας μεταξύ τους και τους υποβάλλουν κοινά συναισθήματα.
Τα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς είναι από τα πιο σημαντικά διαβατήρια έθιμα. Γι’ αυτό και οι αλλαγές είναι αργές, όχι πολύ δυναμικές και μάλλον επιφανειακές θα έλεγα. Πρόκειται για φυσικές προσαρμογές σε νέες συνθήκες ζωής, που κουβαλούν μαζί τους άλλες αντιλήψεις και δυνατότητες κατανάλωσης, μεγαλύτερη κινητικότητα και περισσότερες επιρροές από άλλες κουλτούρες.
Αυτή η επιφανειακή αλλαγή, που μέσα της κρύβει τόσο δυνατή προσκόλληση σε παμπάλαιες πρακτικές, παρατηρείται γενικά παντού. Είναι όμως πιο έντονη σε τόπους οι οποίοι βρίσκονταν σε αρκετή απόσταση από τα μεγάλα αστικά κέντρα, όταν διαμορφώνονταν και παγιώνονταν τέτοιες πρακτικές του λαϊκού πολιτισμού.
Όπως είναι και η Κοζάνη.
Τα βασικά στοιχεία και τα βασικά έθιμα παραμένουν και καθορίζουν την ατμόσφαιρα εδώ και δεκάδες χρόνια. Τα μεγέθη αλλάζουν μόνο.
Σκεφτείτε λίγο τα έθιμα του τόπου μας τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά και πείτε μου αν βλέπετε καμιά τεράστια ανατροπή σε σχέση με τον τρόπο που γιορτάζονταν πριν.
Βλέπετε να καταργήθηκε κάτι ή να έχασε την ουσία του?
Κόλιαντα
Τα κόλιαντα για παράδειγμα
Πρωταγωνιστές είναι πάλι τα παιδιά, πάλι επιδιώκουν να σχηματίσουν μια μικρή παρέα από την παραμονή, πάλι λένε ένα Χριστουγεννιάτικο τραγούδι, πάλι υπάρχει μια αμοιβή.
Τι κι αν ξεκινούν αργότερα από ότι παλιά – πολύ αργότερα όμως. Σε άλλες εποχέςαν πήγαιναν μεσημεριάτικα, οι νοικοκυρές θα τς έλιγαν «σώθκαν τα κόλιαντα!»
Τι κι αν μαζεύουν μόνο παράδες κι όχι φυρίκια και μανταρίνια? Σαπίζουν σήμερα τα φρούτα στα ψυγεία και με το ζόρι να φαν από κανένα τα παιδιά – όχι να φέρουν κι άλλα απ’ τα κόλιαντα! Δεν είναι πια εκλεκτά κεράσματα.
Τι κι αν δεν έχουν τσιώκο στα χέρια – και τι να τον κάμουν θα μου πεις? Να αρχίσουν να κοπανούν τα κουδούνια?
Τι κι αν τα λεν φυσώντας μελόντικα και βαραίνοντας το τριγωνάκι,με την συνοδό να κάνει φιλότιμες προσπάθειες με το «Χριστός γεννάται» ώστε να κερδίσει επάξια η ομάδα το μεροκάματο.
Τι κι αν είναι οι μάνες που σβαρνίζουν την ομάδα κι όχι ένα μεγαλύτερο αδελφάκι, που παλιότερα χρίζονταν αρχηγός της αποστολής και σιργιανούσε άφοβα τους υφισταμένους του σε όλη την πόλη. Χωρίς να φοβούνται νε από αυτοκίνητα, νε από κακοποήσεις, νε από απαγωγές. Το πολύ-πολύ να έπεφταν θύματα αλυμούρας από κάποιες ισχυρότερες ομάδες, και να γυρνούσαν σπίτι κλαμένοι, με άδεια τα σακούλια και τις τσέπες.
Όπως και να τα λένε τα παιδιά σήμερα, τα κόλιαντα έχουν κρατήσει την ουσία τους: τον εξαγγελτικό αλλά και τον αγερμικό τους χαρακτήρα μ’ άλλα λόγια, πράγμα που αποτελεί την ουσία και τον πυρήνα τους. Και βλέπουμε τον νοικοκύρη του σπιτιού και κυρίως τη νοικοκυρά να τα περιμένει για να της ευχηθούν χίλια χρόνια να ζήσει. Και να στενοχωριέται αν δεν περάσουν «Δεν ήρθαν πουλλά κόλιαντα φέτου! Α να δούμι πώς θα μας πάει η χρονιά…» Και ποτέ να μην τα αντιμετωπίζει σαν επαιτία!
Χριστουγεννιάτικο Τραπέζι
Και πού να πάμε και στις προετοιμασίες για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι!
Καθώς ήταν το πιο σπουδαίο γεύμα των Γιορτών και τώρα και παλιότερα, έπρεπε να είναι πιο πλούσιο από το συνηθισμένο. Ακόμα και στα φτωχότερα σπίτια. Πάντα βλέπετε προσπαθούσαν οι άνθρωποι να εκβιάσουν εθιμικά τη ζωή να τους έχει καλοταϊσμένους όλο το χρόνο. Τα περισσότερα εδέσματα, όλα πλούσια και με φροντίδα μαγειρεμένα, περιβάλλονταν με την αίγλη του παραδοσιακού συμβολισμού ή προοριζόταν για τις ιεροτελεστίες των ημερών.
Αλλαγές υπάρχουν πολλές.
Από την υποτονική στην Κοζάνη παρουσία της γαλοπούλας – που όμως δεν αμφισβήτησε ούτε στιγμή τα γιαπράκια και τον κυρίαρχο ρόλο τους σε όλα τα σημεία του σπιτιού: στην τραπεζαρία, στο σαλόνι, στην κουζίνα στα όρθια, στην κρεβατοκάμαρα με πιάτο στο κρεβάτι, στο ασανσέρ στο χέρι… Παντού!
Μέχρι τα διάφορα προϊόντα που προτείνουν από την τηλεόραση οι σεφ με τα τατουάζ στα χέρια: σέλερυ, ισμπεργκ,τζίντζερ, αβοκάντο, σικορέ… Δεν πειράζει! Ας κάθονται κι αυτά σε μια μεριά να κοιτούν καθώς θα πηγαινοέρχονται οι πιατέλες με την τηγανιά, το ψητό, τις πατάτες, τις σαλάτες, τα τυριά… Και τις ελιές για να ανοίγει η όρεξη!
Αυτό που συνέβαινε και συμβαίνει πάντα είναι η ανάγκη για αφθονία σ’ αυτά τα τραπέζια. Να λυγίζουν από τα πιάτα που πηγαινοέρχονται.
Ακούς βέβαια ένα σωρό σχολιαστές να γκρινιάζουν για την υπερκατανάλωση των ημερών τα τελευταία χρόνια
Ας!
Δεν είναι καινούργιο φαινόμενο.
Πάντα οι άνθρωποι ψώνιζαν πολύ περισσότερο αυτές τις μέρες από ότι τον υπόλοιπο χρόνο. Πάντα ξεπερνούσαν τις αγορές που σήκωνε το βαλάντιό τους. Σαν να περνάει ένα μυστήριο μήνυμα μέσα από τους αιώνες και σε ξεσηκώνει να εξασφαλίσεις πλούτο και ποικιλία σε τούτες τις γιορτινές μαζώξεις. Λες και σου δίνει την άδεια να χαρείς χωρίς περιορισμούς.
Κι η κατανάλωση δεν περιορίζεται στο φαγητό.
Έπρεπε να μην μπορούμε να βγούμε στην αγορά για να καταλάβουμε ότι είναι κι αυτή έθιμο. Παμπάλαιο και βαθιά ριζωμένο!
Σ’ αυτές τις Χριστουγεννιάτικες μέρες τα ήθη επιβάλλουν να κάνουμε το παν για να χαρούν τα παιδιά. Φροντίδα που κρατάει όλο το χρόνο θα μου πείτε αλλά εδώ είναι που έχει καθιερωθεί και εθιμικά.
Κόλιαντα
Δώρα. Ρούχα. Παιχνίδια
Αλλά και Αη-Βασίλης.
Και Χριστουγεννιάτικο δέντρο.
Βαρέθηκα να ακούω ότι είναι ξενόφερτα έθιμα. Τα έθιμα ταξιδεύουν κι όπου βρίσκουν γόνιμο έδαφος ριζώνουν. Και γίνονται και δικά μας. Δεν υπάρχει εν ζωή άνθρωπος σήμερα που να μην στόλισε Χριστουγεννιάτικο δέντρο όταν ήταν παιδάκι, και να μην περίμενε δώρα από τον Αη-Βασίλη.
Ας χαλαρώσουμε λίγο βρε παιδιά…
Νοικοκυρά
Κι ας ρίξουμε μια ματιά στην ηρωϊδα των ημερών
Τη νοικοκυρά. Παντού, σ’ όλο τον κόσμο.
Εμείς όμως ας κοιτάξουμε λίγο καλύτερα τη δικιά μας.
Την Κοζανίτισα νοικοκυρά
Αυτή που στη Χριστουγεννιάτικη σκηνή κατέχει πρωταγωνιστική θέση με ξεχωριστό χαρακτήρα. Ήταν και είναι η ιέρεια των εστιακών εθίμων. Η γυναίκα, μάνα και γιαγιά, εμφανίζεται σαν μια συνεκτική δύναμη που συγκεντρώνει όλη την οικογένεια γύρω από την ακοίμητη εκείνες τις μέρες εστία του σπιτιού. Εκεί όπου θα οργανώσει και θα συντηρήσει το γιορτινό πανηγύρι. Απορεί κανείς πώς αντέχει όλον αυτό τον μόχθο και την τυράννια, στο πόδι από τη νύχτα ως τη νύχτα, μαγειρεύοντας ένα σκασμό μπελαλίθκα φαγιά,κουλουριάζοντας δεκάδες γιαπράκια, πλάθοντας άσωτα σαλιάρια και κουραμπιέδες. Και κυρίως καθαρίζοντας το σπίτι και ετοιμάζοντας τους χώρους όπου θα στηθεί η μεγάλη γιορτή της αφθονίας και της χαράς. Τους χώρους που θα υποδεχτούν τους δικούς της
Κι ύστερα έρχεται η Πρώτη Μέρα.
Κι αρχίζουν να μαζεύονται.
Από τον παρακάτω όροφο, από το σπίτι που γεννήθηκε, από δυο δρόμους παραπάνω, από άλλους νομούς, από άλλες χώρες…
Μκροί, τρανοί και τρανύτεροι… Κι ακόμα πιο τρανοί.
Και λάμπουν τα πρόσωπα γύρω από το τραπέζι, και μιλούν όλοι μαζί, κι απαντούν όλοι σε όλους, με κώδικες μαθημένους από χρόνια συνύπαρξης. Αυτών των πιο κοντινών της ανθρώπων, που θα’ θελε να τους έβλεπε πιο συχνά…
Κι απολαμβάνει το δώρο της.
Την συγκέντρωση τους γύρω από το γιορτινό τραπέζι.
Να! Αυτό είναι που μας λείπει φέτος περισσότερο από όλα.
Κι ούτε είναι εύκολο να στριμώξει κανείς έθιμα, συνήθειες,πρακτικές και ανάγκες αιώνων στα στενά πλαίσια που ορίζονται από το νόμο. Χωρίς καμιά άλλη επιλογή εννοείται από το να συμμορφωθούμε πλήρως, αν θέλουμε να τα ξαναπιάσουμε εκεί που τα αφήσαμε, όταν πια τελειώσει το κακό.
Αλλά πώς να το κάνουμε! Ολίγον γιορτές δεν γίνεται. Μάλλον θλίψη φέρνουν οι προσπάθειες, οι τραβηγμένες από τα μαλλιά, να «μιμηθούμε» κάπως την ατμόσφαιρα όπου έχουμε μάθει να λειτουργούμε από τότε που γεννηθήκαμε.
Άντε με το καλό να τελειώνει αυτό το σφιχτό Δωδεκαήμερο του click away. Οι καθημερινές είναι κάπως πιο υποφερτές.
Απλά θα πρέπει να υψώσουμε το βλέμμα και να κοιτάξουμε πέρα από τις φετινές αφύσικες συνθήκες. Στα επόμενα Χριστούγεννα.
Με την ευχή να τα χαρούμε γύρω από μεγάλα εορταστικά τραπέζια.
Όλοι μαζί.
Με πλήρη συναίσθηση πια ότι αυτό το αντάμωμα αποτελεί το κυρίαρχο έθιμο των ημερών. Αυτό τις χρωματίζει.
Κι είναι η υποχρεωτική απομόνωση μας έκανε να το νιώσουμε τόσο βαθιά στο πετσί μας
Άιντι κι τ χρον καλύτιρα!
